Leszczyna pospolita jest chętnie sadzona w parkach i ogrodach, gdzie pięknie prezentuje się na przedwiośniu. Jej długie i licznie występujące kotki męskie zwiastują koniec zimy i dają znać, że wiosna jest tuż, tuż.

Jest ona wiatropylna, ale gdy kwitnie chętnie odwiedzają ją pszczoły, które zbierają produkowany przez nią w dużej ilości pyłek, stanowiący cenne o tej porze roku źródło pokarmu. Pszczoły jednakże nie zapylają leszczyny, gdyż omijają nie wytwarzające nektaru kwiaty żeńskie. Mogą się jednak okazać pomocne, gdy w bezwietrzną pogodę potrącają kotki męskie i doprowadzają do ich pylenia [3, 8].

Pyłek leszczyny jest bardzo trwały i często znajduje się go i analizuje przy wykopaliskach sprzed tysięcy lat [3].

"Kotki nalane spirytusem albo okowitą [gorzałką] i postawione na czas niejakiś w cieple, dają przedziwny balsam na swiéże rany. Ususzone, zmięszane z sianem i dawane owcom w jesieni i na wiosnę przez dni kilkanaście, mają być doświadczoną prezerwatywą przeciw chorobie gnilnéj tych zwierząt. Można też z nich wytłaczać dobry oléj. Korzec zebranych z pyłkiem i wysuszonych kotków daje 6-8 funtów czyli garniec oleju."[5]

Leszczyna, podobnie jak brzozy, z którymi przez niektórych systematyków jest wspólnie klasyfikowana w rodzinie brzozowatych, zawiązuje kotki męskie już pod koniec lata. Czekają one potem całą jesień i zimę, by na przedwiośniu rozwinąć się w sypiące pyłkiem kwiatostany męskie.

"W okolicach Gorlic pod koniec XIX w. sproszkowane kwiatostany leszczyny wykorzystywano do wypieku chleba, który nazywano pobazina. W czasie głodu kwiatostany leszczyny zbierano też w innych miejscach w kraju, szczególnie w południowo-wschodniej Polsce." [6]

Istnieją ogrodowe odmiany leszczyny pospolitej, które m.in. nie kwitną na żółto, tylko wytwarzają czerwonawe kotki męskie, purpurowe są również ich młode liście i owoce (patrz zdjęcia poniżej).

"Użytek z leszczyny jest wieloraki, główny jednak na orzechy, które szczególniej świeże dla wielu są prawdziwie ulubionemi.(...) Gładkie i proste gałązki leszczynowe służą do wyrobów lasek, biczów i t.p. przedmiotów. Grubsze gałązki łupane dają wyborne obręcze do naczyń, a węgiel z leszczyny należy do najlepszych i najdelikatniejszych, szczególniej od malarzów przy przygotowywaniu kartonów poszukiwany. W tym celu miernej grubości pieńki tego drzewa, oblepiają się gliną i w ogniu wypalają, przezco otrzymuje się węgiel w wałeczkach, który potem zastrugany służy do wygodnego rysowania na płótnie." [4]

Kwiaty żeńskie leszczyny mają kilka mm wielkości i są ukryte w pąkach. W czasie kwitnienia na zewnątrz wystają jedynie purpurowe znamiona słupków. Ciekawym jest fakt, że zapłodnienie następuje dopiero kilka tygodni po zapyleniu, a potem owoce rozwijają się bardzo powoli, ich zawiązki stają się widoczne dopiero w czerwcu [3].

"Orzechy aby się długo konserwowały, powinny się zbierać, gdy zupełnie dójrzeją, albo gdy same z drzewa opadną; niedójrzałe, jak je zwyczajnie pospólstwo zbiera, łatwo jełkną, ziarna ich bardzo zsychają się i marszczą. "[5]

Orzechy laskowe są jednym z najcenniejszych owoców leśnych w naszym kraju. W dietetyce są ważnym źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, steroli, związków magnezu, żelaza i manganu oraz witamin B6, E, F, PP [9].

"Orzechy do zażycia ludziom są bardzo żywiące, tuczące. Migdałom bardzo bliskie, nieco przecięż zamulaiące. Można z nich mieć Chleb , Mleko chłodzące, y Czokolatę bardzo podobną iak z Kakao. Oley wyśmienity, Migdałowemu równy, tylko iednym zapachem się różniący: z funta ziarn powinno być puł funta Oleiu: Malarzom do Pokostow iest bardzo zdatny, osobliwie do farb białych." [7].

Wspomniane przez Kluka w powyższym cytacie mleko chłodzące, czyli tzw. orszada [5], jest emulsją przypominającą mleko sojowe, czy migdałowe, które za dość duże pieniądze kupujemy w sklepie. Jeśli mamy w okolicy krzewy leszczynowe, to własnym sumptem możemy sobie przygotować taki napój:

Orszada (mleko chłodzące) z orzechów laskowych

Garść obłupanych orzechów laskowych,
Szklanka wody,
Odrobina cukru lub miodu,

Orzechy zalać wrzącą wodą, zostawić do ostygnięcia. Całość zmiksować blenderem, przecedzić przez sitko, dodać cukier lub miód do smaku.

Leszczyna pospolita charakteryzuje się dużą zmiennością co do kształtu i wielkości orzechów. W stanie dzikim spotykamy krzewy o owocach, które są: "bardzo małe, większe, podługowate, okrągłe, ostro lub tępo zakończone, gładkie, brózdowane, kątowate z łupiną grubą i twardą, z cieńką i delikatną; jedne mają jądro słodkie, delikatne i smakowite, inne znowu z jądrem twardém mniéj smaczném" [5].

Leszczyna pospolita jest sadzona w dużych parkach miejskich, gdzie krzewy odmian ozdobnych, często o żółtych lub purpurowych liściach, ładnie wkomponowują się w krajobraz. Używa jej się też do zadrzewień przydrożnych i przeciwerozyjnych. Jest ona cennym gatunkiem na formowanie wysokich szpalerów, gdyż dobrze znosi cieńcie i chętnie się odnawia dzięki tworzeniu dużej ilości odrośli [1, 2]. Na zdjęciu powyżej odmiana dekoracyjna o młodych liściach purpurowych, które z czasem zielenieją, poniżej odmiana strzępolistna.

Literatura:

1. Seneta W., Dolatowski J., 2006."Dendrologia" Wydanie II poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. s. 138-140

2. Bugała W., 1991. "Drzewa i Krzewy dla terenów zieleni" wydanie II. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1991. s. 189-190

3. Sękowski B., 1993. "Pomologia systematyczna" Tom II. Wydawnictwa naukowe PWN, 1993. s. 156-167

4. "Encyklopedyja powszechna", TOM XVI, 1864. WARSZAWA, druk i własność S ORGELBRANDA Księgarza i Typografa. s. 922-923

5. Józef Gerald-Wyżycki, 1845. Zielnik Ekonomiczno - Techniczny. Drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno 1845. s. 159-161

6. Łuczaj Ł., 2013. "Dzika kuchnia". Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa. s. 154-157

7. Krzysztof Kluk, 1786."Dykcyonarz Roślinny". Drukarnia J.K. Mci y Rzeczypospolitey, Warszawa 1786. s. 159-160

8. Grochowski W., 1988. "Jadalne owoce leśne", wydanie V. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1988. s. 156-162

9. "Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa" pod redakcją H. Strzeleckiej i J. Kowalskiego, 2000. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. s. 291-292

opracowała Anna Górska, Wrocław 2015