Kalina koralowa , Viburnum opulus L.
Rodzina Piżmaczkowate (Adoxaceae)
Gatunek rodzimy; gleby żyzne, wilgotne, światłolubny, cienioznośny, odporny na mróz i zanieczyszczenie powietrza [1, 2, 10].
Krzew do 5 m wys., żyje do 50 lat. Występuje w Europie, pn. Afryce i w zach. Azji [1, 2, 10].
Kalina stanowiła symbol młodości i niewinności, być może z powodu dużych kwiatów brzeżnych, które przypominają wianek, symbol dziewictwa. Czasem kalinę sadzono na grobach panien i młodzieńców, takie krzewy stawały się tabu, zerwanie ich gałązki groziło karą sił wyższych [3].
Kwiatostan dzikiej kaliny koralowej posiada duże, płonne kwiaty zewnętrzne pełniące rolę powabni oraz małe, płodne kwiaty wewnętrzne, które po zapyleniu dają owoce.
Kalina koralowa jest popularną rośliną ozdobną. Niektóre z jej ogrodowych odmian mają kwiatostany zbudowane wyłącznie z dużych kwiatów płonnych. Takie krzewy pięknie kwitną, ale nie zawiązują owoców.
Już 200 lat temu odmiana płonna (czcza) kaliny koralowej buldeneż (fr. boule de neige – śnieżna kula) była popularna w polskich ogrodach. Świadczy o tym poniższy tekst:
"Odmiana na któréy wszystkie kwiaty na czcze się pozamieniały i dla tego podbaldach płaski w kulę się przeistoczył, bardzo się w ogrodach dla swéy piękności upowszechniła pod nazwiskiem bou le de neige; podoba się tym bardziéy, że kwiaty z początku zielonawe późniéy śnieżystą białość dostaią; trwaią prócz tego długo i cały krzew gęsto pokrywaią. Rozmnaża się tylko przez odkładanie lub szczepienie, bo nigdy żadnego owocu nie wydaie." [4]
Kalina koralowa występuje w Europie, Azji, a także w Ameryce Północnej (Viburnum opulus var. americanum). Jej właściwości lecznicze, głównie przeciwskurczowe, znane były na wszystkich trzech kontynentach. Indianie, podobnie jak mieszkańcy Europy i Dalekiego Wschodu używali wywarów z różnych części rośliny w leczeniu m. in. przeziębienia i gorączki oraz chorób kobiecych np. związanych z krwotokami poporodowymi [5, 6].
Aby ograniczyć zbiór kaliny koralowej, jako rośliny leczniczej, objęto ją w 1983 roku częściową ochroną gatunkową, która została zniesiona w roku 2014 [8].
Owoce dzikiej kaliny koralowej mają gorzkawy smak, dzięki czemu nie są zjadane przez zwierzęta w pierwszej kolejności i utrzymują się zimą długo na krzakach [1]. Jeżeli jednak poddamy je obróbce termicznej, to gubią one gorycz i lekko trujące właściwości [9] (jedzone na surowo mogą powodować dolegliwości przewodu pokarmowego [5]).
W krajach byłego Związku Radzieckiego, gdzie na szeroką skalę robi się przetwory z owoców kaliny, istnieją odmiany o łagodniejszym smaku, które bardziej nadają się na dżemy, soki i nalewki [7].
Kiedyś na ziemiach polskich pozyskiwano również owoce tego krzewu, o czym pisze poniżej prof. Szubert - założyciel Warszawskiego Ogrodu Botanicznego:
"Owoc ze środkowych kwiatów rozwiiaiący się iest dosyć duży, podługowaty, mięso iest wodniste różowe i przezroczyste, pestka iest spłaszczona, serduszkowata, blado różowa i twarda, (…) Smak tego owocu iest kwaskowaty, sciągaiący, ptaki go niektóre lubią i dla tego go ptaśnicy używaią. Żydostwo i ubodzy u nas często go iadaią i dla tego gdzie niegdzie na targach w małych wiązkach po groszu go przedaią. W Rossyi także go iadaią, a w niektórych prowincyach umieią z niego robić trunek upaiaiący." [4]
Kalina koralowa rośnie w miejscach wilgotnych, często nad brzegami rzek i strumieni, o czym mówi m.in. dawna pieśń galicyjska:
"Ty pójdziesz górą, ty pójdziesz górą, a ja doliną.
Ty zakwitniesz różą, ty zakwitniesz różą, a ja kaliną " [1]
czy też inna pieśń:
Czego, kalino, w dole stoisz?.
Czy ty się letniej suszy boisz?" [11]
Literatura:
- Seneta W., Dolatowski J., 2006."Dendrologia" Wydanie II poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. s. 490-492
- Bugała W., 1991. "Drzewa i Krzewy dla terenów zieleni" wydanie II. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1991. s. 534
- Ziółkowska M., 1983. „Gawędy o drzewach”. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa, 1983. s. 148-152
- Michał Szubert. Warszawa 1827. "Opisanie Drzew i Krzewów Leśnych Królestwa Polskiego". DRUKARNIA N. GLÜCKSBERGA. s. 199-201
- "Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa" pod redakcją H. Strzeleckiej i J. Kowalskiego, 2000. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. s. 213-214
- Moerman Daniel E., 2006. "Native American Ethnobotany". Timber Press, Portland, Oregon, U.S.A.. s. 595
- Czikow P., Łaptiew J., 1988. "Rośliny lecznicze i bogate w witaminy" Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1988. s.143-145
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z 2014 r. Nr 0, poz. 1409).
- Łuczaj Ł., 2013. "Dzika kuchnia". Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa. s. 130-133
- Kollmann J., Grubb P.J., 2002. "Viburnum lantana L. and Viburnum opulus L. (V. lobatum Lam., Opulus vulgaris Borkh.)".Journal of Ecology 2002 90, 1044–1070
- Moszyński K., 1968."Kultura Ludowa Słowian. Kultura duchowa". Tom II, część 2, Wydanie drugie. Książka i Wiedza, Warszawa, s. 521
opracowała Anna Górska, Wrocław 2015