Jarząb pospolity (jarzębina), Sorbus aucuparia L.
Rodzina Różowate (Rosaceae)
Gatunek rodzimy; tolerancyjny co do gleby, ale najlepiej rośnie na glebach przepuszczalnych, na dużym nasłonecznieniu, choć dobrze znosi ocienienie [1, 2, 4].
Drzewo do 15-20 m wys.. Występuje w prawie całej Europie i zach. oraz pd.-zach. Azji [1, 2, 4].
"JARZĘBINA POSPOLITA ( Sorbus aucuparia) iest iedném z piękniéyszych drzew naszych lasów, szczególnie na wiosnę dla okazałych kwiatów mocno wonieiących, a w iesieni dla ozdobnych owoców szkarłatnych" [3]
Jarząb pospolity kwitnie w maju. Jego białe kwiaty są zebrane w gęste, licznokwiatowe podbaldachy
"Kwiat jarzębiny cierpi u nas czasami od silnych zimnych wiatrów majowych; wtenczas urodzaj jagód jest szczupły albo żaden; ale najczęściej urodzaj jarzębiny tak jest obfity, iż gałęzie uginają się pod ciężarem owoców i nader powabny przedstawują widok; wtenczas łatwo jest mieć zbiór onych mnogie korce wynoszący, które przerobione na gorzałkę, znaczną korzyść gospodarzowi przyniosą." [7]
Dojrzewające owoce jarzębiny są pomarańczowe, w pełni dojrzałe szkarłatnoczerwone. Chętnie zjadają je ptaki (drozdy, gile, jemiołuszki) i leśne zwierzęta (sarny, borsuki) rozsiewając jarzębinę po okolicy [1].
Dla człowieka są one niesmaczne, cierpkie i gorzkawe, choć zawierają dużo witiam, zwłaszcza witaminy C i A. Owoce te posiadają również wysokie stężenie alkoholu cukrowego - sorbitolu, który w przemyśle spożywczym jest używany jako słodzik (65% kaloryczności cukrów). Ich smak łogodzą przymrozki i obróbka cieplna. A jeżeli ktoś chce się cieszyć owocami jarzębiny pozbawionymi sorbiny, alkaloidu, który odpowiada za gorzki smak, to może zasadzić w ogrodzie jej jadalne odmiany, np. Edulis czy Granatnaja.
Piękny kolor i kształt owoców jarzębiny zachęcał do robienia z niej ozdób, szczególnie korali. Które świeże, przygotowane tuż przed zabawą cudnie podkreślały urodę. O tej jarząbinie i jej czerwonych koralach śpiewano i nadal śpiewa się piosenki, i to nie tylko w Polsce:
>>>Czerwone korale (Zbigniew Książek, Ferenc Sebő, Brathanki)
>>>Jarzębino, jarzębino! (Agnieszka Osiecka, Adam Sławiński, Katarzyna Lassak)
>>>Uralska jarzębina (Anna Jakowska, Jewgienij Rodygin, Sława Przybylska)
>>>Уральская рябинушка(Anna Jakowska, Jewgienij Rodygin, УРАЛЬСКИЙ РУССКИЙ НАРОДНЫЙ ХОР)
Jarzębina, jako jedyna pośród rodzimych gatunków z rodzaju jarząb, Sorbus, ma liście żłożone. Chociaż w parkach i ogrodach możemy również spotkać obce gatunki o takich liściach, np. pochodzący z Bałkanów, ciepłolubny, wytwarzający duże, słodkie owoce, jarząb domowy, Sorbus domestica L. czy ozdobny jarząb dalekowschodni, Sorbus commixta Hedl. [1].
Jarząb pospolity ma silnie owłosione pąki, po czym można go odróżnić od wspomianych wcześniej obcych gatunków o liściach złożonych. Pąki jarzębu domowego i dalekowschodniego mają pąki lepkie, właściwie pozbawione włosków [1].
Liście jarzębiny mają z reguły od 5 do 8 par listków, które u nasady są całobrzegie, a powyżej piłkowane. Młode liście są spodem owłosione, w miarę upływu czasu włoski ścierają się i zanikają.
Typowa forma jarzębu pospolitego ma silnie owłosione kwiatostany i spód młodych liści.
U formy górskiej jarzębu pospolitego, S. aucuparia var. glabrata, kwiatostany i młode liście, a także pąki są nagie lub prawie nagie [5, 4].
Jarząb pospolity ma charakterystyczną gładką, szarą korę.
"Kora przydatną jest do wyprawy skór zawiera albowiem o 1/7 więcej garbniku niż kora dębowa (...). Kora zmięszana z olszową używa się do farbowania tkanin domowych na czarno. " [7]
Jarzębina występuje niemal w całej Polsce, często spotykamy ją na niżu i w górach, aż po piętro kosodrzewiny.
Jarzębina była i nadal jest stałym elementem naszego krajobrazu. Ze względu na małe wymagania, dobrze rośnie zarówno w miejscach piaszczystych, jak i na torfie, lubi słońce, choć jest też cienioznośna, chętnie sadzi się ją w parkach, ogrodach, wzdłuż ulic czy polnych dróg.
Gerald-Wyżycki w 1845 roku tak pisał o jarzębinie:
"liczy się między piękniejsze drzewa lasów naszych; zasadza się też w klombach i gaikach ogrodów zabawnych, oraz koło dróg i gościńców.
Jarzębina udaje się na każdym gruncie, klimat zimny niemniéj znosi dobrze jak ciepły; na chudym gruncie atoli przyjmuje postać zbliżoną do wielkiego krzewu. Widzieć ją można rośnącą na urwiskach skał, na wysokich wieżach, murach, a nawet naksztalt jemioły, na drzewach starych próchniejących." [7]
Literatura:
- Seneta W., Dolatowski J., 2006."Dendrologia" Wydanie II poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. s. 250-252
- Bugała W., 1991. "Drzewa i Krzewy dla terenów zieleni" wydanie II. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1991. s. 316-318
- Michał Szubert. Warszawa 1827. "Opisanie Drzew i Krzewów Leśnych Królestwa Polskiego". DRUKARNIA N. GLÜCKSBERGA s. 142-147
- "Słownik botaniczny" pod redakcją Alicji i Jerzego Szweykowskich, 1993. Wiedza Powszechna, Warszawa. s. 225-226
- Szafer W., Kluczyński S., Pawłowski B., 1986. "Rośliny Polskie", Wydanie piąte. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986. s. 326
- Grochowski W., 1988. "Jadalne owoce leśne", wydanie V. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Warszawa 1988. s. 130-135
- Józef Gerald-Wyżycki, 1845. "Zielnik Ekonomiczno - Techniczny". Drukiem Józefa Zawadzkiego, Wilno 1845. s. 71-75
opracowała Anna Górska, Wrocław 2020