Cis pospolity rośnie bardzo powoli, a jego drewno, które jest twarde, ciężkie, bardzo sprężyste, doskonale nadawało się do wyrobu łuków i kusz. Już w XV w. istniało niebezpieczeństwo całkowitego wytrzebienia tego gatunku z polskich lasów. Aby temu zapobiec Władysław Jagiełło 1423 roku objął cis pospolity ochroną:

"Jeśliby kto wszedłszy w las , drzewa które znajdują się być wielkiej ceny jako jest cis albo im podobne, porąbał, ten może być przez pana albo dziedzica pojman"[3]

U cisa niewielkie (ok. 5 mm) kwiaty męskie wyrastają w kątach igieł. Kwiaty te mają pylniki o charakterystycznym tarczkowatym kształcie.

Przypominające pąki kwiaty żeńskie cisa są bardzo niepozorne i mają zaledwie około 2-3 mm wielkości. Najważniejszą częścią kwiatu jest wystający w części szczytowej zalążek, który po zapłodnieniu daje nasiono. W pełni dojrzały, gotowy do zapylenia zalążek wytwarza na swoim wierzchołku kroplę mikropylarną.

Cis pospolity jest rośliną trującą. Wszystkie jego części, za wyjątkiem czerwonej osnówki, zawierają toksyczny alkaloid taksynę, która zaburzając m.in. pracę układu krwionośnego, w tym serca oraz układu oddechowego, powoduje szybką śmierć [4]. Czerwona osnówka otaczająca nasiono jest natomiast jadalna, ma słodkawo mdławy smak przypominający budyń.

Występujące w cisie toksyczne alkaloidy mają zdolność zaburzania podziałów komórkowych, co wykorzystuje się w chemoterapii (preparaty Docetaksel, Taxol). Ich lecznicze działanie zostało udowodnione m.in. w przypadku raka piersi, płuc, czy gruczolaka żołądka [4, 5].

"Piklitaksel [Taxol] został izolowany po raz pierwszy z kory drzewa Taxus brevifolia [kuzyn naszego cisa], rosnącego w USA na wybrzeżach Pacyfiku (...). Klinicznie został zastosowany z pozytywnym wynikiem w nowotworach jajników, płuc, gruczołu krokowego, powodując całkowite lub częściowa remisje. Jest on jednym z najlepszych i najbardziej efektywnych leków przeciwnowotworowych. (...) Ze względu na ograniczone możliwości uzyskiwania tego związku rozwinęły się poszukiwania innych, wydajniejszych źródeł substancji pochodnych taksanu, m.in. w liściach cisów, także krajowego gatunku Taxus baccata."[5]

Niektórzy botanicy uważają, że cisy są bardzo starą gałęzią genealogiczną. Prawdopodobnie wyodrębniły się one w procesie ewolucji wcześniej przed innymi iglakami. Wskazują na to tak wyjątkowe cechy, jak brak żywicy, czy też to, że u cisa otoczone czerwona osnówką nasiona występują pojedynczo, a nie jak u większości iglaków w wielonasiennych szyszkach [1].

Literatura:

1. Seneta W., Dolatowski J., 2006."Dendrologia" Wydanie II poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. s. 27-30

2. Bugała W., 1991. "Drzewa i Krzewy dla terenów zieleni" wydanie II. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1991. s. 31-34

3. Gottwald K. Z., 1922. "Najstarsze ustawy ochronne w dawnej Polsce". Ochrona Przyrody, Vol. 3, s. 16-17

4. "Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa" pod redakcją H. Strzeleckiej i J. Kowalskiego, 2000. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. s. 93-94

5. Kohlmünzer S., 2007. "Farmakognozja. Podręcznik dla studentów farmacji." Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007. s. 491-493

opracowała Anna Górska, Wrocław 2015